Bydgoskie Przedmieście » ul. Bydgoska 100/ul. Kochanowskiego 1
Kilka tygodni temu opowiadałem Wam historię architekta Georga Sopparta, który w Toruniu miał kilka ciekawych realizacji, na czele z kamienicą Franza Zährer na Starym Mieście. Tworzył jednak głównie na Bydgoskim Przedmieściu. Do dziś możemy podziwiać jego piękne kamienice stojące przy ulicach Mickiewicza czy Sienkiewicza. A także na rogu Bydgoskiej i Kochanowskiego. I właśnie tutaj dziś jesteśmy.
Budynek utrzymany w stylu włoskiego neorenesansu powstał w roku 1886 jako kamienica czynszowa. Przyglądając się jej, można dostrzec liczne zdobienia oraz charakterystyczne dla Sopparta boniowanie. Z księgi adresowej z roku 1904 dowiemy się, że wówczas mieszkało tu czternaście osób. Ich nazwiska pewnie nic Wam nie powiedzą. Byli zwykłymi – zapewne ciężko pracującymi – mieszkańcami Torunia, którzy nie zapisali się w historii miasta. Ciekawie zaczyna robić się rok później, kiedy to do jednego z mieszkań wprowadza się pisarz Stanisław Przybyszewski wraz ze swoją kochanką – Jadwigą.
Do Jadwigi i tego, dlaczego miała status „kochanki”, za chwilę wrócimy. Najpierw jednak skupmy się na samym Przybyszewskim oraz jego korzeniach i wcześniejszych związkach z Toruniem.
 |
| zdjęcie portretowe S. Przybyszewskiego, za: NAC |
Stanisław Przybyszewski (tak, to ten pan na zdjęciu powyżej) przyszedł na świat 7 maja 1868 roku we wsi Łojewo nieopodal Inowrocławia. Jego ojciec był nauczycielem w miejscowej szkole. Gdy Stasiu miał trzynaście lat rodzice wysłali go do toruńskiego gimnazjum. Do Torunia przyjechał 19 kwietnia 1881 roku. Zatrzymał się u przyjaciółki swojej matki, niejakiej pani Gruhn, która mieszkała w kamienicy przy ul. Żeglarskiej 4. O ile dobrze pamiętam, nauka w pruskim gimnazjum trwała sześć lat, ale toruńska szkoła nie dał rady tyle wytrzymać z Przybyszewskim. Dziś powiedzielibyśmy, że był buntownikiem, zafundowali kilka pogadanek, wysłali do psychologa... Ale wtedy, tak się nie pieszczono. Po licznych konfliktach z kolegami i nieprzykładaniu się do nauki, Stanisław opuszcza Toruń w 1884 r. Z wpisaną do akt naganą, został przeniesiony do gimnazjum w Wągrowcu (dzisiejsze woj. wielkopolskie). Tam też napisał maturę i w 1889 r. wyjechał do Berlina rozpocząć studia najpierw architektoniczne, a rok później także medyczne. Jego buntowniczy charakter sprawił, że nie skończył żadnego z tych kierunków. Najpierw został aresztowany za kontakty z ruchem robotniczym, a w 1893 r. wydalony z uczelni. Czy Przybyszewski żałował przerwanych studiów? Pewnie nie. Już wtedy pisał i obracał się w środowisku berlińskiej bohemy. Jego poemat prozą Totenmesse tak zachwycił Edwarda Muncha, że ten – inspirując się tekstem – machnął swoje najbardziej rozpoznawalne dzieło czyli Krzyk.
Pisarz bardzo szybko wsiąknął w artystyczny świat. Świat z jednej strony bardzo pociągający, z drugiej zaś destrukcyjny. Jego czas – o ile nie tworzył, czy nie redagował pism, którym przewodził – wypełniały alkohol, narkotyki i kobiety. Właśnie niestabilność uczuć Stanisława wkrótce miała doprowadzić do kilku tragedii.
W 1896 roku – będąc w ciąży z czwartym dzieckiem Przybyszewskiego, nie mogąc liczyć na jego miłość i wsparcie – samobójstwo popełniła wieloletnia kochanka pisarza, Marta Foerder. W tym czasie, Stanisław był już mężem norweskiej pianistki Dagny Juel, którą poślubił w 1893 roku. Trójka osieroconych przez Martę dzieci nie znalazła jednak schronienia u artystów. Synem zajęła się matka Stanisława, dwie córki trafiły do przytułku.
Dagny i Stanisław byli ubóstwiani przez środowisko, ale Norweżka bynajmniej nie uważała, że jej życie to sielanka. Przez lata znosiła zdrady męża, jego alkoholowe ciągi i permanentny brak kasy. Mimo to, kochała go i puszczała jego skoki w bok w niepamięć. A co robił Stachu? Zaliczał kolejne kobiety, w tym żony przyjaciół.
W 1899 rok miał romansował z malarką Anielą Pająkówną, a gdy ta zaszła w ciążę nasz literat zaszył się we Lwowie, w domu poety Jana Kasprowicza, któremu zbałamucił żonę. Jadwiga Kasprowicz zostawiła męża i córki i odeszła z Przybyszewskim. Dla Kasprowicza był to cios, po którym nigdy nie zdołał się podnieść.
A co u Dagny? Dagny wdała się w romans z Władysławem Emerykiem – niezrównoważonym psychicznie synem milionera z Kaukazu. W 1901 r. para kochanków wyjechała do Tyflis (tak wówczas nazywała się stolica Gruzji Tbilisi), gdzie młody Emeryk zastrzelił najpierw ukochaną, a potem siebie. Czy Stachu przejął się śmiercią żony? No niekoniecznie. Nie sprowadził jej ciała, ani nie przyjechał na pogrzeb.
Przybyszewski i Jadwiga zamieszkali w Warszawie, ale po wybuchu rewolucji rosyjskiej w 1905 roku, przenieśli się do Torunia. To właśnie wtedy zamieszkali w domu na rogu Bydgoskiej i Kochanowskiego. I to w Toruniu Stanisław leczył się z alkoholizmu. Toruński detoks chyba działał, bo w kamienicy, którą Wam dziś pokazuję, nasz artysta napisał dwa dramaty: „Odwieczna baśń” i „Śluby” oraz powieść „Spowiedź”. A należy zaznaczyć, że w Toruniu mieszkał tylko przez rok. Jadwiga też nie próżnowała. Będąc w Toruniu, doprowadziła do końca swój rozwód z Janem Kasprowiczem i 11 kwietnia 1905 roku poślubiła Stanisława. Ślub odbył się w Inowrocławiu.
W 1906 roku wyjechali do Monachium. Pieniądze na podróż zdobyli dzięki oficynie braci Buszczyńskich. Toruńska drukarnia kupiła prawa do „Ślubów” i wydała je drukiem w 1907 roku.
Po wybuchu I wojny światowej, zapotrzebowanie na literaturę znacząco spadło. Przybyszewski nie był już tak chętnie drukowany jak kiedyś, co wiązało się ze spadkiem dochodów. Gdy Polska wróciła na mapy Europy i świata, Stanisław powrócił na Pomorze. Przez cztery lata pełnił funkcję urzędnika biura tłumaczeń w Dyrekcji Kolei Państwowych w Wolnym Mieście Gdańsku, a także współtworzył tamtejszą polską szkołę. Do Torunia wrócił na moment w 1923 roku. Zatrzymał się wtedy u Kazimiery Żuławskiej, w legendarnej „Zofiówce” przy Bydgoskiej 26. Chciał tu osiąść na stałe, właśnie na Bydgoskim Przedmieściu. W styczniu 1924 roku Stanisław Przybyszewski pisał tak:
(…) wraz z żoną nie pragniemy niczego tak gorąco, jak teraz wreszcie, kiedy już ma się na starość, znaleźć mieszkanie (…) w domu czystym, jasnym, możliwie porządnym, a zdaje się, że w Toruniu tylko na Bydgoskiej ulicy i jej przecznicach można znaleźć tego rodzaju mieszkania i domy (…)
Jednak nie dane mu było tu zamieszkać. W listopadzie '24 był już na Zamku Królewskim w Warszawie, gdzie objął funkcję urzędnika kancelarii cywilnej Prezydenta RP, którym wówczas był jego imiennik – Stanisław Wojciechowski, ale gdy dwa lata później na Zamek wprowadził się Ignacy Mościcki, dla Przybyszewskiego nie było już miejsca.
Wówczas już nikt nie chciał wydawać jego dzieł – gwiazda bezpowrotnie zgasła. W 1927 roku, bez kasy i sławy, wrócił na rodzinne Kujawy. Toruń, Berlin, Kongsvinger, Monachium, Praga, Lwów, Kraków, Warszawa – facet zwiedził kawał Europy, ale ostatecznie wrócił do początku. Na zaproszenie Józefa Znanieckiego – ziemianina z Kujaw – zamieszkał w jego dworku w Jarontach, niespełna cztery kilometry od wsi Łojewo, w której się urodził. Zmarł 23 listopada 1927 roku.
Celowo nie odniosłem się do literatury, jaką tworzył Przybyszewski, bo jej po prostu nie znam. Młoda Polska, to nie moja bajka, ale faktem jest, że Autor mieszkał i tworzył również w Toruniu, a także – w jakiś sposób – umiłował nasze miasto. O tym, że zajmował mieszkanie w kamienicy przy Kochanowskiego 1, a w okresie szkolnym przy Żeglarskiej 4, zapewne część z Was nie miała pojęcia. Pewnie prędzej kojarzycie ulicę Przybyszewskiego – tak, to tam gdzie schronisko dla bezdomnych zwierząt, ogródki działkowe „Flisak” czy dawna przystań AZS.
Przybyszewski z pewnością nie był postacią godną naśladowania. Czytając jego biogram, raczej przeważały we mnie uczucia pejoratywne, ale z drugiej strony kim jestem, aby go oceniać? W dzisiejszym show biznesie romanse, zdrady, alkohol czy narkotyki są czymś normalnym. Nie twierdzę, że dobrym, ale powszechnym. A powszechność nie szokuje. Tak to już jest. Stanisław Przybyszewski był zatem skandalistą swoich czasów. Takim polskim Hankiem Moodym. Postacią barwną i złożoną. Jego życiorys, pełen wzlotów i upadków, zapisał się w historii europejskiej literatury pogrubioną czcionką, a toruńskie epizody pisarza stały się ciekawostką dla miłośników i odkrywców lokalnej historii.
Spoglądając na budynek stojący na rogu ulic Bydgoskiej i Kochanowskiego, nie można też zapominać o człowieku, który go zaprojektował i zbudował. Georg Soppart, dzięki swym realizacjom, w dużej mierze przyczynił się do stworzenia klimatu Bydgoskiego Przedmieścia. Klimatu, który wciąż przyciąga i czaruje.
