📘#53: „Miasto w ruchu” – Radosław Bugowski

|KSIĄŻKI|

✔️ WPIS NR 35 (312)/2019

Tramwaje, autobusy, samochody czy rowery – ich obecność na ulicach współczesnych miast nikogo nie dziwi. Są naturalnym elementem krajobrazu, a dostęp do każdego z wyżej wymienionych środków transportu, jest powszechny. A jak to było dawniej? Na to pytanie odpowiada Radosław Bugowski w swojej książce Miasto w ruchu. Studium z dziejów przemieszczania na przykładzie społeczeństwa Torunia 1891-1939 wydanej w 2018 roku przez Wydawnictwo Naukowe UMK.

Autor publikacji sprawnie prowadzi nas przez historię rozwoju toruńskiej komunikacji, zarówno tej zbiorowej, jak i indywidualnej. Pokazuje też, jak na przestrzeni półwiecza zmieniał się sposób przemieszczania torunian, jak nowe wypierało stare. Rewolucją było na pewno pojawienie się samochodu, ale czy wcześniej nie wydarzyło się nic równie znaczącego w tej dziedzinie życia? Na to pytanie również znajdziecie odpowiedź w niniejszej książce.

Miasto w ruchu, to jednak przede wszystkim opowieść o ludziach z przełomu XIX i XX wieku – epoki wynalazków, które na zawsze zmieniły funkcjonowanie świata. W tamtym okresie torunianie borykali się z wieloma problemami, a jednym z nich było znalezienie szybkiego sposobu na dotarcie z punktu A do punktu B. Sprawa komplikowała się jeszcze bardziej, gdy ów punkt B, znajdował się na drugim brzegu Wisły, a kolejny most właśnie porwała chciwa królowa polskich rzek. W pewnym momencie bardzo popularnym środkiem transportu stał się więc statek dowożący pasażerów chociażby na Dworzec Główny. Z książki dowiecie się także ile torunianie musieli przeznaczać środków na transport publiczny i jakie grupy społeczne korzystały z poszczególnych rodzajów komunikacji. Ile kosztował rower, samochód czy koń? Gdzie torunianie dokonywali napraw swoich jednośladów i automobili? Dlaczego statek przewożący ludzi przez Wisłę często był przeładowany? I dlaczego popularność omnibusu była mniejsza od przeprawy wodnej? Odpowiedzi znajdziecie w publikacji Radosława Bugowskiego.

Miasto w ruchu to kopalnia wiedzy o transporcie w Toruniu sprzed ponad stu laty. Na dobrą sprawę, książka opisuje genezę tego transportu, jego początek. Daty, nazwiska, statystyki... Krótko mówiąc (czy raczej pisząc), ta publikacja z pewnością poszerzy waszą wiedzę o naszym mieście i to w dziedzinie, która do tej pory nie miała tak wnikliwego opracowania. A temat jest ciekawy. Sami się o tym przekonanie, sięgając po książkę Radosława Bugowskiego, do czego Was gorąco zachęcam.

ISBN: 978-83-231-4101-3
wydawca: Wydawnictwo Naukowe UMK
ilość stron: 510
rok wydania: 2018
typ okładki: twarda z obwolutą

Wiejski domek

Podgórz » ul. gen. Józefa Hallera 2

✔️ WPIS NR 34 (311)/2019

Tytuł niniejszego wpisu, może być mylący i świadczyć o tym, że znowu zabieram Was, gdzieś poza miasto. Nic z tych rzeczy. Jesteśmy w Toruniu, a konkretnie na lewym brzegu Wisły, u zbiegu podgórskich ulic Hallera i Poznańskiej, vis-à-vis tzw. Centrum Bernera. Stąd już tylko rzut beretem do kościoła Piotra i Pawła, a jakby ten beret cisnąć w drugą stronę, doleciałby do Hangaru Zachodniego. W dawnych czasach było to gastronomiczno-rozrywkowe centrum Podgórza. Oprócz kompleksu wspomnianego Eduarda Bernera, w miejscu, gdzie dziś jest Biedronka i stancja paliwowa, stał Ferrari Gasthaus. Teraz jest tu trochę inaczej, a dom, o którym dziś mowa, kontrastuje i nie sposób przejść obok, nie zwróciwszy na niego uwagi. Ale zacznijmy od początku...

W latach '70 XIX wieku, w miejscu dawnej plebanii, zbudowano z cegły nieduży parterowy dom o wysokim spadzistym dachu i użytkowym poddaszu. Czerwona cegła ścian została jednak ukryta pod deskami, przez co budynek nabrał wiejskiego charakteru. Dziś patrząc na ten obiekt, ma się wrażenie niepasującego puzzla. To właśnie to niedopasowanie do reszty okolicznych budynków, sprawia, że dom się wyróżnia, rzuca w oczy niczym kineskopowy telewizor wśród ekranów LCD.

Kto był pierwszym właścicielem domu, tego nie wiem, ale pod koniec XIX wieku działkę z nieruchomością przejęła toruńska spółka budowlana Joseph Houtermans & Carl Walter, która w latach 90. XIX w. miała kilka udanych realizacji na Bydgoskim Przedmieściu, m.in. przy ulicy Bydgoskiej oraz Konopnickiej (o jednej z nich, wkrótce napiszę). Dlaczego więc firma mająca swoją główną siedzibę, tartak i skład w Toruniu, kupiła dom w Podgórzu? Tego nie udało mi się ustalić, ale być może była to klasyczna lokata kapitału, w końcu parcela zarówno wtedy, jak i teraz znajduje się w bardzo atrakcyjnej lokalizacji. 

O obu panach napiszę więcej niebawem. Teraz wspomnę tylko, że w ich tartaku, w 1908 r., pracowało 96 ludzi. To całkiem sporo, zresztą wówczas był to jedyny tartak w mieście. Być może zatem drewniane „obicia” domu przy Hallera, to robota Houtermans & Walter. Nie wykluczałbym tego, choć jest to tylko i wyłącznie moje domniemanie. Wiadomo jednak na pewno, że na początku XX w. toruńska firma miała interesy w Podgórzu. Odpowiadała chociażby za budowę podgórskiego ratusza, a także starała się o kontrakt na realizację lewobrzeżnego spichrza dla Twierdzy Toruń. Przedstawiony w 1909 r. przez Houtermans & Walter projekt, nie został zrealizowany. Zresztą wojsko, w końcu porzuciło plany budowy i tego typu obiekt nigdy nie powstał.

Co do „drewnianego domu”... Po wojnie, wprowadziła się do niego rodzina Szurpitów, która w ogródku na tyłach założyła uprawę owoców i warzyw. Przez kilkadziesiąt lat, mieszkańcy Podgórza, zaopatrujący się na nieistniejącym już rynku przy Parkowej, mogli kosztować plonów z ogrodu przy Hallera 2. Budynek nadal jest zamieszkały i cieszy oczy swym niepowtarzalnym urokiem.

Źródła: ● Podgórz. Toruńskie przedmieścia sprzed lat – Katarzyna Kluczwajd ● Historia Torunia, tom III część I – praca zbiorowa ● Architektura i urbanistyka Torunia w latach 1871-1920 – Joanna Kucharzewska

 MIEJSCE OZNACZONE NA MAPIE "PO TORUNIU"➡️

👣 𝓞𝓴𝓸𝓵𝓲𝓬𝓮 𝓣𝓸𝓻𝓾𝓷𝓲𝓪 ❺ | Chełmża

|OKOLICE TORUNIA|

✔️ WPIS NR 33 (310)/2019

Kujawsko-pomorskie obfituje w miejsca piękne, ciekawe i nietuzinkowe; warte zobaczenia i pokazania. Dlatego też wsiadam na Dworcu Wschodnim do szynobusa i jadę do, oddalonej o około 20 km, Chełmży. Pierwsi pasażerowie pojechali tą trasą 1 lipca 1882 roku. No, może nie dokładnie tą, wówczas dworzec w Mokrem (Mokre było wtedy jeszcze wsią, a nie częścią miasta) był trochę w innym miejscu. Ale poza tym... Zresztą nieważne, bo wyjątkowo nie o Toruniu dziś mowa, a właśnie o Chełmży, do której wybrałem się w pewien sobotni lipcowy poranek. Dojazd ze wspomnianego wyżyj dworca trwa niespełna pół godziny. To mniej niż teleportacja autobusem ze Skarpy na Podgórz. Z tym, że autobusy są wolniejsze od pociągów... Niemniej Chełmża jest blisko. Na tyle blisko, że można pokonać ten dystans rowerem, co też uczyniłem w 2016 roku [patrz: ROWEREM | Toruń – Chełmża].

Skoro tym razem wybrałem pociąg to, siłą rzeczy, dworzec stał się moim pierwszym kontaktem z Chełmżą. Niestety, od lat nie pełni swej pierwotnej funkcji, zatem nie kupimy tu biletu, ani nawet nie wejdziemy do środka. Mimo to warto zwrócić uwagę na ten gmach, jest w końcu jednym z zabytków miasta. Wraz z całym kompleksem powstał na przełomie XIX i XX wieku i w dawnych czasach tętnił życiem. Dziś sprawia raczej przykre wrażenie, jak zresztą wszystkie zamknięte i niszczejące dworce. Przy okazji mała wskazówka: obok budynku stoi biletomat, ale działa różnie, zatem moja rada jest taka, aby w bilet powrotny zaopatrzyć się w Toruniu. Korzystając z tego, że jesteśmy jeszcze na peronie, warto odwrócić się tyłem do dworca. Zobaczycie wówczas imponujących rozmiarów cukrownię, której geneza sięga lat '80 XIX wieku. Oczywiście dziś to nowoczesna fabryka, ale wciąż pozostaje jednym z symboli miasta i niewątpliwie przyciągnie wzrok niejednego miłośnika architektury industrialnej. 

Nasz spacer po Chełmży zaczynamy od ulicy Dworcowej. Dworcowa to ulica kontrastów. Po prawej stronie mamy klasyczną zabudowę kolejową, po lewej zaś historyzujące kamienice.

Idziemy dalej. Najlepiej abyście wcześniej ogarnęli miasteczko na mapie. Ja tak zrobiłem, gdy po raz pierwszy przyjechałem tu na rowerze. Teraz – po kilku wizytach – poruszanie się po Chełmży jest o wiele sprawniejsze i bardziej intuicyjne. Zatem po przejściu Dworcowej, odbijam w lewo – w ul. Sikorskiego i przy skwerze z fontanną, skręcam w prawo w Toruńską. Przy Toruńskiej 2 stoi secesyjna willa z 1911 roku, która pierwotnie należała do Jana Czarlińskiego - właściciela Brąchnówka, z kolei w okresie międzywojennym pełniła funkcję siedziby Powiatowej Kasy Chorych. To właśnie wtedy w Chełmży pojawił się toruński artysta Ignacy Zelek, który na ścianie budynku, tuż obok głównego wejścia wykonał płaskorzeźbę z błogosławioną Jutą – patronką chorych. Uważni obserwatorzy dostrzegą rosyjski napis u dołu dzieła. Nie jest to bynajmniej podpis Zelka, a pamiątka po radzieckich „wyzwolicielach”. Rosyjski napis „dom rozminowano” wykonano najprawdopodobniej w 1945 roku. Jako, że lubię takie historyczne ciekawostki, tej konkretnej, w dodatku z toruńskim akcentem, nie mogło tu zabraknąć. Ale czas iść dalej.

Teraz zejdziemy nad Jezioro Chełmżyńskie. Aby się tam dostać z ul. Toruńskiej odbijamy w Bulwar 1000-lecia, który – w znacznej części – biegnie wzdłuż linii brzegowej. Lubię to miejsce. Gdy jestem w Chełmży, jezioro to przystanek obowiązkowy. Przy bulwarze można usiąść na ławce i odpocząć, albo przejść urokliwym mostkiem na drugi brzeg i podziwiać piękną panoramę miasta z dominującymi, nad resztą zabudowań, wieżami Kościoła św. Mikołaja oraz Konkatedry Świętej Trójcy. Do tej drugiej zaraz dojdziemy. W pobliżu Przystani Tumskiej jest strzeżone kąpielisko, więc chętni mogą popływać. Samo jezioro jest ogromne – liczy ponad 6 km długości i jest jednym z największych na Pojezierzu Chełmińskim. To kolejny symbol miasta, który wykracza poza miejskie granice, o czym możecie się przekonać przemierzając pieszo linię brzegową, albo sunąc na wypożyczonym rowerze wodnym, albo też czytając serię powieści kryminalnych Roberta Małeckiego z komisarzem Bernardem Grossem w roli głównej.

Ja jednak pozostaję w granicach administracyjnych miasta i zmierzam w stronę konkatedry. Wybieram drogę przez Bramę Wodną. Wykonana z cegieł i kamieni polnych XIV-wieczna brama to ostatni ślad chełmżyńskich obwarowań z czasów średniowiecza.

Chełmża jako Culmsee prawa miejskie otrzymała w 1251 roku czyli 19 lat po Toruniu. Wtedy też miasto stało się siedzibą diecezji chełmińskiej, którą przeniesiono tu z Chełmna. Biskup Heindenryk potrzebował katedry, dlatego też jeszcze w 1251 r. zaczęto budowę świątyni na skarpie nad jeziorem. To bezapelacyjnie najcenniejszy zabytek w Chełmży i żałuję, że był zamknięty. Wnętrze mogłem zobaczyć jedynie przez kratę. Szkoda, ale może kiedyś będzie jeszcze okazja wejść do środka. Katedra jest piękna i przywodzi na myśl stare toruńskie świątynie. 

Drugi z kościołów – Kościół pw. Św. Mikołaja jest znacznie młodszy, choć powstał na gruzach najstarszej chełmżyńskiej świątyni.

Nastrojeni duchowo idziemy na stary cmentarz. Wiekowe groby i grobowce to w końcu również zabytki. W centralnej części nekropolii stoi mauzoleum rodziny Kalksteinów z Pluskowęs. Neorenesansową budowlę wzniesiono między 1858 a 1862 rokiem. Trochę młodszy jest bogato zdobiony grobowiec rodziny Zawiszów Czarnych, zbudowany w 1879 r. W ołowianych trumnach spoczywają tutaj potomkowie rodzin Zawiszów Czarnych z Warszewic oraz Sczanieckich z Nawry. Tak na marginesie: Bogusława Sczaniecka jest autorką licznych zdjęć Chełmży z okresu międzywojennego. W 2018 roku Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna im. Juliana Prejsa w Chełmży wydała album z Jej fotografiami. Publikację szczerze polecam. Na cmentarzu znajdziecie też inne nagrobki ozdobione rzeźbami. Kto lubi stare nekropolie, ten powinien tu zawitać. A tuż obok cmentarza stoi pomnik upamiętniający pomordowanych w obozach i innych miejscach kaźni, który przypomina bolesny dla naszego narodu czas II wojny światowej. 

Gdy już się otrząśniemy z zadumy i refleksji, możemy przejść na drugą stronę jezdni i w małym sklepiku spożywczym przy ul. 3 maja, kupić pyszną jagodziankę. Nie, to nie lokowanie produktu, a szczera polecajka.

Pora wrócić do centrum. W chełmżyńskiej starówce urzekły mnie boczne uliczki, pełne klimatu i uroku. Jak choćby Szewska, która wraz z kamienicami skręca pod dziwnym kątem czy końcówka Tumskiej. Na uliczki warto poświęcić dłuższą chwilę i przejść je wszystkie. Kto wie na jakie architektoniczne skarby natraficie.

Zmierzając ul. Chełmińską w stronę Rynku, przystaję na chwilę przy domu rodzinnym ks. Frelichowskiego. Duchowny ma w Toruniu swój pomnik, natomiast w Chełmży upamiętnia Go tablica zawieszona na kamienicy przy Chełmińskiej 5. Za czasów Frelichowskich, w oficynie na parterze mieściła się piekarnia. Kto wie, może, gdy toruński duchowny przyjeżdżał na rowerze do rodziców, pierwsze swe kroki kierował właśnie po pyszny i pachnący chleb pszenny?

Chełmińską docieram do Rynku. To tutaj, z PKS-u wysiadał Maciej Stuhr w pierwszym odcinku Belfra. Tak naprawdę żaden autobus tu nie wjeżdża. I bardzo dobrze. Nie ma też szpecących ogródków piwnych, a to duży plus. Minusem jest brak drzew dających cień, tym którzy w upalne dni siedzą na ławkach. Kwietniki są wprawdzie ładne, kolorowe, ale ich zalety kończą się na walorach wizualnych. Niestety, Chełmża poszła w niezrozumiały dla mnie trend, który zamienia rynki polskich miast w betonowe patelnie. Zresztą, nasz Rynek Nowomiejski nie jest lepszy. Ale przecież nie zawsze tak było, o czym świadczą stare fotografie zarówno z Torunia, z Chełmży, jak i innych miast, które gdzieś po drodze zbyt mocno zachłysnęły się nowoczesnością.

W kamienicy przy Rynku 4, mieści się Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna, a także Towarzystwo Przyjaciół Chełmży. W kwietniu 2019 roku miałem tu swój wieczór autorski. Wspominam o tym dlatego, ponieważ spotkanie – podczas, którego zostałem bardzo ciepło przyjęty – odbyło się w pomieszczeniu, w którym znajduje się Miejska Izba Muzealna. Zgromadzono tutaj pamiątki związane z miastem i jego mieszkańcami. Jeśli zatem będziecie w Chełmży, koniecznie tu wpadnijcie. 

Wychodząc z biblioteki możecie cofnąć się kawałek, do ulicy Łaziennej, gdzie ustawiono pomnik upamiętniający dwie ważne dla Chełmży postaci. Pierwsza, to Heindenryk – założyciel miasta oraz pierwszy biskup chełmiński. Druga, to nazywana „siostrą ubogich”, błogosławiona Juta. Heinderyk był spowiednikiem Juty, która to poświęciła się, by pomagać biednym i chorym. Tuż obok pomnika znajdziecie makietę średniowiecznej Chełmży. Całość sprawia wrażenie spójnej artystyczno-historycznej instalacji, a jej uzupełnieniem jest tablica informacyjna w języku polskim i angielskim.

Powoli zmierzamy do końca spaceru. Pozostała nam już tylko wieża ciśnień. Drogę do niej wybieram tak, aby zahaczyć o chełmżyński ratusz. To kolejny ważny budynek na mapie miasta. Neogotycki gmach pochodzi z przełomu XIX i XX wieku, a został zaprojektowany przez toruńskiego architekta Reinharda Uebricka. W drodze do wieży, możecie wstąpić na dawny cmentarz ewangelicki przy ul. Mickiewicza. Z tym, że nie ma już tam żadnych nagrobków, ale jest za to park z alejkami i ławkami oraz pomnik upamiętniający nekropolię. Stamtąd szybko dostaniecie się do wieży wodnej, a po drodze zwróćcie uwagę na siedzących pod sklepem kolonialnym Charliego Chaplina i chłopca. Ta instalacja, to nawiązanie do filmu „Brzdąc” – jednego z najsłynniejszych obrazów z udziałem legendarnego aktora. Pomnik znajdziecie przy ul. Paderewskiego, podobnie zresztą jak wieżę ciśnień.

No właśnie, wieża ciśnień, to właśnie z jej powodu przyjechałem w ostatnią lipcową sobotę do Chełmży. Tego dnia bowiem zaplanowano dzień otwarty. Była to zatem jedna z nielicznych okazji, aby wejść do środka obiektu.

Chełmżyńską wieżę ciśnień zbudowano na początku XX wieku i miało to ścisły związek z powstaniem w mieście sieci wodociągów i kanalizacji. Wieża (aż do końca szpicy) liczy blisko 40 m wysokości i – podobnie jak ratusz – została wzniesiona w stylu neogotyckim. Po remoncie, jaki przeszła w ostatnim czasie, prezentuje się dostojnie i imponująco. To bez wątpienia jedna z najlepiej zachowanych wież wodnych w kraju i jedna z najstarszych na Pomorzu. Chełmża może być dumna z zabytku takiej klasy. Teraz wystarczy tylko dobrze ten zabytek zagospodarować. Pierwsze kroki w tym kierunku już poczyniono. Obiekt odzyskał dawny blask, w środku znajdziemy też skromną wystawę związaną z historią chełmżyńskich wodociągów. Widziałbym tu jednak eksponaty z Miejskiej Izby Muzealnej. Wówczas izba stałaby się pełnowymiarowym muzeum, którego Chełmża jeszcze nie ma. A ze swoją historią i zabytkami, zasługuje na to, aby takie muzeum mieć. To, jak miasto wykorzysta obiekt, zweryfikuje czas. Ja mogę tylko trzymać kciuki za to, aby wieżę zaadaptowano mądrze i z korzyścią dla mieszkańców.

To już koniec. Na dworzec docieram ul. Św. Jana. Pociąg ma 10-minutowe opóźnienie, ale nic to. Towarzyszy mi Darek – mój chełmżyński przyjaciel. Rozmawiamy o książkach, o mieście, które dopiero co zwiedziłem... Czas płynie szybko i przyjemnie. W końcu pociąg przyjeżdża. Żegnamy się. Wsiadam, zajmuję miejsce. Dźwięk ostrzegawczy. Syk zamykanych drzwi. Maszyna rusza. Za niespełna pół godziny znów będę u siebie.

Chełmża to niewielkie miasteczko, ale za to niezwykle bogate w historię i zabytki. Kto lubi otoczenie starych kamienic, klimat brukowanych uliczek, docenia wartość wiekowej architektury, czy po prostu chce spędzić kilka miłych chwil nad wodą, ten z pewnością poczuje się tu bardzo dobrze. Ja się czułem i to podczas każdej z wizyt. Bo Chełmża, moi drodze, to taki mały Toruń. Tak więc wpadnijcie tu kiedyś, na pewno Wam się spodoba. 

Aby na spokojnie zwiedzić miasto musicie zarezerwować sobie trzy-cztery godzinki. Mam nadzieję, że powyższy mini-przewodnik pomoże Wam w spacerze po Chełmży. Jednocześnie zdaję sobie sprawę, że nie pokazałem, ani nie wspomniałem o wszystkich obiektach wartych zobaczenia. Pozwoliłem sobie jednak zaprezentować moje subiektywne "the best of". Jeśli macie swoje typy, napiszcie o nich w komentarzach.